قوله تعالى: إذْ تسْتغیثون ربکمْ اى تستجیرون به من عدوکم و تسئلونه النصرة علیهم، الاستغاثة طلب الغوثة و هى سد الخلة فى شدة الحاجة، و قیل: الاستغاثة طلب الغوث و هو التخلیص من المکروه، و قیل تستغیثون تستجیرون من الغوث، وا غوثاه.
و المستغیث المسلوب القدرة، و المستجیر طالب الخلاص. این استغاثت آنست که «عمر خطاب» گفت: لما کان یوم بدر و نظر رسول الله الى کثرة المشرکین و قلة المومنین، دخل العریش هو و ابو بکر فاستقبل القبلة، و جعل یدعو و یقول: اللهم انجز لى ما وعدتنى، اللهم ان تهلک هذه العصابة لا تعبد فى الارض. فلم یزل کذلک حتى سقط رداءه. فاخذ ابو بکر رداءه و القاه على منکبیه ثم التزمه من ورائه، و قال: یا نبى الله کذلک مناشدتک ربک فان الله سینجز لک وعدک. مصطفى ص چون قوم خود اندک دید و کافران را جمعى دید فراوان دعا کرد و نصرت خواست تا الله تعالى وى را نصرت داد و دعاى وى اجابت کرد. چنان که گفت: فاسْتجاب لکمْ اى اجاب لکم. اجابت و استجابت یکى است. و قیل: الاستجابة ما تقدمها امتناع، و الاجابة ما لم یتقدمها امتناع.
أنی ممدکمْ اى بانى مغیثکم بألْف من الْملائکة مرْدفین بفتح دال قراءت مدنى و یعقوب است. اى اردف بعضهم ببعض، او اردفهم المسلمون. یقال: ردفت الرجل اذا رکبت خلفه، و اردفته اى ارکبته خلفى. باقى قراء مردفین بکسر دال خوانند و این را دو وجه است: یکى مع کل واحد منها ردف له کما قال ابن عباس: مع کل ملک ملک فیکون الفین، و یکون المفعول على هذا محذوفا تقدیره مردفین اردافا مثلهم.
وجه دیگر «مردفین» اى متتابعین فرقة بعد فرقة بعضهم فى اثر بعض. یقال اردفت الرجل اذا جئت بعده، و انشدوا:
اذ الجوزاء اردفت الثریا
ظننت بآل فاطمة الظنونا
و الجوزاء ابدا تطلع بعد الثریا. ابن عباس گفت: امدهم الله بالملئکه، فنزل جبرئیل فى خمسمائة ملک على المیمنة و فیها ابو بکر و نزل میکائیل فى خمسمائة على المیسرة و فیها على فى صورة الرجال علیهم ثیاب بیض و عمائم بیض ارخوا ما بین اکتافهم. حسن گفت: امدوا بخمسة آلاف هذا الف، و ثلاثة فى آل عمران، ثم اردفهم الفا فصاروا خمسة آلاف. و قیل: ثمانیة آلاف و قیل تسعة الاف. گفتهاند فریشتگان از آسمان بزیر آمدند بمدد مومنان روز احزاب و روز حنین اما جنگ نکردند الا روز بدر. قال ابن عباس: بینما رجل من المسلمین یشتد فى اثر رجل من المشرکین امامه اذ سمع ضربة السوط فوقه و صوت الفارس یقول اقدم حیزوم اسم فرسه اذا نظر الى المشرک اماته خر مستلقیا، فنظر الیه فاذا هو قد حطم و شق وجهه لضربة السوط، فجاء الرجل فحدث بذلک رسول الله فقال: صدقت ذلک من مدد السماء، فقتلوا یومئذ سبعین و اسروا سبعین.
و ما جعله الله اى الامداد و الارداف، إلا بشْرى ما یوذن بالمسرة. و قیل: معناه ما قدر الله وقعة بدر إلا بشْرى لکم، و لتطْمئن به قلوبکمْ اى و تسکن به قلوبکم. و ما النصْر إلا منْ عنْد الله قیل من لم یطلب النصرة بالذل و الافتقار لا ینالها، لان النصرة بالقوة و القدرة منازعة الربوبیة و من نازع المولى قهره. إن الله عزیز لا یغلب، حکیم یضع الشیء موضعه.
إذْ یغشیکم النعاس قراءة مکى و ابو عمر و بفتح یا و شین النعاس برفع، یعنى که خواب در سر شما مىپیچد تا از شما گروهى بر پاى از خواب سر خود در بر مىآوردند.
قراءت مدنى یغشیکم بضم یا و کسر شین، بتخفیف، النعاس منصوب. باقى بتشدید شین.
و معنى هر دو یکسان است. فیکون الفعل مستندا الى الله عز و جل لتقدم ذکره فى الایة التی قبل هذه الآیه: اى: یغشیکم الله عز و جل النعاس، آن گه که الله خواب در سر شما میکشد.
أمنة منْه یعنى امنا من عند الله عز و جل. قال الزجاج امنة منصوب مفعول له، کقولک فعلت ذلک حذر الشر، یقول امنهم الله عز و جل امنا حتى یغشیهم النعاس لما وعدهم النصر، یقال امنت امنا و امانا و امنة، معناه سکنوا الى وعد الله فناموا لان الامن ینیم و الخوف یسهر.
ابن مسعود گفت: النوم عند القتال امن من الله عز و جل و النوم فى الصلاة من الشیطان.
و ینزل علیْکمْ من السماء ماء لیطهرکمْ به روز بدر کافران پیش از مسلمانان بسر آب رسیدند و آنجا فرو آمدند، و مسلمانان از آب بازماندند و به ریگستانى فرو آمدند که چهار پایان را پاى به ریگ فرو مىشد. در خبر است که: «ناموا حتى احتلم اکثرهم فاصبحوا مجنبین»
، در آن حال مسلمانان فروماندند، و شیطان ایشان را وسوسه کرد که چه امید دارید بظفر؟ و چه ظن برى؟ که آب ایشان دارند و جاى خوش و هامون ایشانراست و قوت و شوکت و کثرت ایشان راست و شما مىگویید که اولیاء خدائیم و رسول خدا با ماست و آن گه با جنابت و حدث نماز میکنید و بتشنگى روز و شب میگذارید. این چنین وسوسهها در دل ایشان افکند، تا رب العالمین بجلال عزت خویش و کمال مهربانى خویش میغ و باران با ایشان فرو گشاد، و بسیار ایشان را باران بارید و مسلمانان از ان بخوردند و غسل بکردند، و راویهها و مطهرهها از ان پر کردند، و گرد از جامه خویش پاک فرو شستند، و آن زمین ریگستان بباران سخت گشت، و چهارپایان مردمان در آن روان شدند و آن وسوسه شیطان در دل ایشان برخاست، و خوشدل گشتند. این است که رب العالمین گفت: و یذْهب عنْکمْ رجْز الشیْطان اى وسوسته، و لیرْبط على قلوبکمْ بالیقین و الصبر و الایمان، و یثبت به الْأقْدام حتى لا تنوخ فى الرمل بتلبید الارض و قیل: یقوى القلوب فیکون سببا لثبات القدم.
إذْ یوحی ربک إلى الْملائکة این بدل است از و إذْ یعدکم الله و إذْ تسْتغیثون و إذْ یغشیکم آن همه اشارتاند از یک هنگام. أنی معکمْ یعنى بالنصرة، فثبتوا الذین آمنوا بالبشارة و کان الملک یمشى امام الصف على صورة الرجل، و یقول ابشروا فان الله ناصرکم. سألْقی فی قلوب الذین کفروا الرعْب الرعب امتلاء القلب من الخوف. یقال رعب السیل الوادى اذا ملىء ماء. فاضْربوا فوْق الْأعْناق و اضْربوا منْهمْ کل بنان اى اضربوا الروس فانها المقتل، و اضربوا الانامل لانها مواضع استعمال السلاح.
اباح الله عز و جل قتلهم بکل نوع یکون فى الحرب. قال ابو داود المازنى: و کان شهد بدرا «تبعت رجلا من المشرکین لاضربه یوم بدر فوقع رأسه بین یدى، قبل ان یصل الیه سیفى، فعرفت انه قتله غیرى. و قال ابن عباس: حدثنى رجل من بنى غفار قال: اقبلت انا و ابن عم لى حتى اصعدنا فى جبل نشرف على بدر و نحن مشرکان، ننتظر الوقعة على من یکون الدایرة فنتنهب مع من ینتهب. قال: فبینا نحن فى الجبل اذ دنت منا سحابة سمعنا فیه حمحمة الخیل، فسمعت قائلا یقول: اقدم حیزوم. قال: فاما ابن عمى فانکشف قناع قلبه فمات مکانه، و اما انا فکدت اهلک ثم تماسکت. و روى ان ابا سفیان لما انصرف الى مکة، قال ابو لهب: هلم الى یا ابن اخى فعندک الخبر، و کان ابو لهب تخلف عن وقعة بدر و بعث مکانه العاص بن هشام، فقال ابو لهب لابى سفیان: اخبرنى کیف کان امر الناس قال: لا شىء و الله ان کان الا لقیناهم فمنحناهم اکتافنا یقتلوننا و یأسرون کیف شاوا و ایم الله مع ذلک ما لمت الناس، لقینا رجالا بیضاء على خیل بین السماء و الارض لا یقوم لها شىء. قال ابو رافع قلت تلک الملائکة، فضرب وجهى ابو لهب ضربة شدیدة، فقال: و الله ما عاش الا سبع لیال حتى رماه الله بالعدسیة فقتله. فلقد ترکه ابناه لیلتین او ثلثا ما یدفنانه حتى انتن فى بیته. و روى مقسم عن ابن عباس قال کان الذى اسر العباس ابو الیسر کعب بن عمر و اخو بنى سلمة و کان ابو الیسر رجلا محموما و کان العباس رجلا جسیما فقال رسول الله لابى الیسر: «کیف اسرت العباس یا ابا الیسر»، فقال: یا رسول الله «لقد اعاننى علیه رجل ما رأیته قبل ذلک و لا بعده هیئته کذا و کذا»، قال رسول الله: «لقد اعانک علیه ملک کریم».
ذلک اى ذلک الضرب و القتلأنهمْ شاقوا الله و رسوله اى خالفوا الله و رسوله. منْ یشاقق الله و رسوله فإن الله شدید الْعقاب.
ذلکمْ اى هذا العذاب الذى عجلته لکم ایها الکفار ببدر، فذوقوه عاجلا، و أن للْکافرین اجلا فى المعاد، عذاب النار موضع ان نصب بفعل مضمر تقدیره ذلکم فذوقوه و اعلموا ان للکافرین.
قوله تعالى: یا أیها الذین آمنوا إذا لقیتم الذین کفروا زحْفا یعنى راجعین الیکم.
زحف رفتن جنگى است پارهپاره روى بیکدیگر، هم خزیدن طفل، التزاحف و التدانى و التقارب واحد، و الزحف مصدر لذلک لم یجمع کقولهم عدل و صوم. فلا تولوهم الْأدْبار فتنهزموا عنهم و لکن اثبتوا لهم.
و منْ یولهمْ یوْمئذ یوم حربهم دبره إلا متحرفا لقتال، میگوید: هر که روز جنگ پشت برگرداند بر دشمن مگر که برگردد ساز جنگ را از بهر کشیدن کمان یا بر کشیدن تیغ یا سلاح نگهداشتن را در جنگ یا پستر آید نه ادبار هزیمت را، أوْ متحیزا إلى فئة، اى یکون منفردا فینجاز لان یکون مع المقاتلة. مشتق من حزت الشیء اذا جمعته و اصله متحیوز فادغمت الیاء فى الواو. فقدْ باء بغضب من الله و مأْواه جهنم و بئْس الْمصیر.
مفسران را در حکم این آیت سه قول است: یکى قول حسن و قتادة، گفتند: که این مخصوص است باهل بدر که پشت بدادن بجنگ آن روز از کبائر بود و موجب عقوبت و غضب حق، نه بینى که روز احد را گفت عز جلاله إنما اسْتزلهم الشیْطان ببعْض ما کسبوا و لقدْ عفا الله عنْهمْ، و غزاء حنین بعد از بدر بود بهفت سال و رب العالمین مىگوید: ولیْتمْ مدْبرین الى ان قال ثم یتوب الله منْ بعْد ذلک على منْ یشاء. قول عطا و جماعتى آنست که این آیت منسوخ است بآن آیت که گفت: حرض الْموْمنین على الْقتال. کلبى گفت: من قتل الیوم فى الجهاد مقبلا او مدبرا فهو شهید و لکن یسبق المقبل المدبر الى الجنة. و قال محمد بن سیرین لما قتل ابو عبید جاء الخبر الى عمر فقال عمر لو انحاز الى کنت له فئة و انا فئة کل مسلم، و عن منصور عن ابراهیم قال: انهزم رجل من القادسیه فاتى المدینة الى عمر فقال: یا امیر المومنین هلکت فررت من الزحف، فقال عمر انا فئتک. و عن عبد الله بن عمر قال کنا فى جیش بعثنا رسول الله فحاص الناس حیصة فانهزمنا و کنا نفر فقلنا نهرب فى الارض و لا نأتى رسول الله حیاء مما صنعنا فدخلنا البیوت، ثم قلنا یا رسول الله نحن الفرارون.
فقال رسول الله انتم الکرارون انا فئة المسلمین.
قول سوم قول ابن عباس و جماعتى مفسران، گفتند: آیت محکم است و حکم آن عام است و الفرار من الزحف من الکبائر.
قال النبى: اجتنبوا السبع الموبقات: الشرک بالله، و السحر، و قتل النفس التى حرم الله الا بالحق، و اکل الربوا، و اکل مال الیتیم، و التولى یوم الزحف، و قذف المحصنات المومنان الغافلان.
فلمْ تقْتلوهمْ و لکن الله قتلهمْ. مفسران گفتند: مصطفى روز بدر کافران را دید گفت: هذه قریش قد جاءت بخیلائها و فخرها یکذبون رسولک، اللهم انى اسئلک ما وعدتنى. فاتاه جبریل، و قال له: خذ قبضة من تراب فارمهم بها، فقال: رسول الله لما التقى الجمعان ل: على او ل: ابى بکر اعطنى قبضة من حصباء الوادى فناوله کفا من حصى علیه تراب، فرمى رسول الله به فى وجوه القوم و قال: شاهت الوجوه، فلم یبق مشرک الا دخل فى عینه و شغل بعینه فکان ذلک سبب هزیمتهم.
قال حکیم بن حزام لما کان یوم بدر سمعنا صوتا وقع من السماء کانه صوت حصاة وقعت فى طشت و رمى رسول الله تلک الرمیة فانهزمنا، و روى ان رسول الله ص اخذ یوم بدر ثلث حصیات فرمى بحصاة فى میمنة القوم، و حصاة فى میسرة القوم، و حصاة بین اظهرهم، و قال شاهت الوجوه. فانهزموا.
مجاهد گفت: سبب نزول این آیت آن بود که چون کافران بهزیمت شدند و مسلمانان را برایشان نصرت بود قومى کشته شدند و قومى را اسیر گرفتند، جماعتى مسلمانان پنداشتند که آن از قوت و شوکت ایشان بود، یکى مىگفت من فلان را کشتم یکى میگفت من فلان را اسیر گرفتم. رب العالمین آیت فرستاد فلمْ تقْتلوهمْ و لکن الله قتلهمْ آن نه شما کشتید ایشان را بقوت خویش، که الله کشت ایشان را، یعنى که الله بیم و رعب در دل ایشان افکند و فرشتگان را فرستاد تا جنگ کردند و کافران را در دست مسلمانان مىنهادند. قال الحسین بن الفضل: معناه فلم تمیتموهم و لکن الله اماتهم، انتم اخرجتموهم و لکن الله اخرج ارواحهم، و ما رمیْت إذْ رمیْت و لکن الله رمى مراد نه نفى رمى است از مصطفى (ص)، بل که خبر میدهد جل جلاله که آن یک کف خاک که تو افکندى رمى از تو بود و رسانیدن از ما، و گر نه کجا صورت بندد؟ و چه ممکن شود که بشرى مشتى خاک بر روى لشکرى بدان انبوهى زند و باندازه یک ذره از آن خطا نشود که همه در چشمهاى ایشان شود؟
این جز در قدرت آفریدگار جل جلاله نیست. و قال ابو عبیدة: معناه ما ظفرت و لا اصبت، و لکن الله عز و جل اظفرک و صوب رمیک. اهل معانى گفتند: که الله تعالى اضافت قتل و رمى با خود کرد از روى ایجاد و اختراع نه از روى مباشرت فعل و تحریک اعضاء. مذهب اهل حق آنست که افعال و حرکات بندگان از روى آفرینش تعلق بقدرت قدیم دارد جل جلاله، همه آفریده اوست و بارادت و مشیت اوست. یقول الله تعالى الله خالق کل شیْء، و الله خلقکمْ و ما تعْملون. و از روى اکتساب تعلق به بنده دارد.
که رب العزة در وى قدرت و حرکت و اختیار آفرید تا بان قوت و قدرت محدث که در وى آفریده از روى کسب آن فعل حاصل کرد. و شرح این مسئله دراز است و درین موضع بیش ازین احتمال نکند. قراءت شامى و حمزه و کسایى و لکن الله رمى بتخفیف نون و رفع الله است، باقى بتشدید نون خوانند و نصب الله و وجه این همان است که در سورة البقرة رفت: و لکن الْبر منْ آمن بالله، و لیبْلی الْموْمنین. این معطوف است بر آن که لیحق الْحق و یبْطل الْباطل و لیرْبط على قلوبکمْ و المعنى و لیعطى المومنین منه عطاء حسنا. إن الله سمیع علیم لدعائهم علیم بنیاتهم.
ذلکمْ اى ذلکم الامر و البیان من القتل و الرمى و الابلاء الحسن، و أن الله موهن اى و اعلموا أن الله موهن کیْد الْکافرین و قیل: ذلکم اى فعل الله الذى شاهدتموه. و یجوز ان یکون خبر مبتداء محذوف، اى الامر ذلکم و أن الله موهن کیْد الْکافرین بابطال حیلهم و إلقاء الرعب فى قلوبهم و تفریق کلمتهم و نقض ما ابرموا. قراءت حجازى و ابو عمرو موهن بتشدید است و تنوین، باقى بتخفیف و تنوین خوانند، مگر حفص که وى موهن کید الکافرین باضافت خواند، و معنى همه یکسان است.
قوله: إنْ تسْتفْتحوا فقدْ جاءکم الْفتْح اى ان استقضوا فقد جاءکم القضاء و الفتاح عند العرب هو القاضى. إنا فتحْنا لک فتْحا مبینا اى قضینا لک قضاء مبینا، ان الله هو الفتاح یعنى القاضى. سبب نزول این آیت آن بود که ابو جهل روز بدر دعا کرد گفت: اللهم اینا کان افجر و اقطع للرحم و آتانا بما لا یعرف فاخره الغداة. فاستجاب الله دعاءه و جاءه بالفتح، فضربه ابنا عفرا: عوف و معود و اجاز علیه عبد الله بن مسعود.
سدى و کلبى گفتند: مشرکان چون خواستند که از مکه بجنگ مصطفى ص و مومنان آیند دست در استار کعبه زدند و گفتند: اللهم انصر اعلى الجندین و اهدى الفئتین و اکرم الحزبین و افضل الدینین. فانزل الله هذه الایه. ثم قال للکفار: و إنْ تنْتهوا عن الکفر بالله و قتال نبیه، فهو خیْر لکمْ و إنْ تعودوا الى حربه و قتاله نعدْ علیکم بالامر و القتل. و قیل و إنْ تعودوا للاستفتاح نعد بفتح محمد. ابى کعب گفت و عطاء الخراسانى: که این خطاب باصحاب رسول است و با مومنان، میگوید: ان تستنصروه و تسئلوه الفتح و النصر، فقد جاءکم الفتح و النصر. و إنْ تنْتهوا عن ارادة عرض الدنیا فهو خیْر لکمْ و إنْ تعودوا الى ما کان منکم فى الامر و الغنیمة یوم بدر، نعد، للانکار علیکم، و لنْ تغْنی عنْکمْ فئتکمْ شیْئا و لوْ کثرتْ و أن الله مع الْموْمنین و ان الله بفتح الف قراءة مدنى است و شامى و حفص على تقدیر و لان الله مع المومنین.
اى لذلک لنْ تغْنی عنْکمْ فئتکمْ شیْئا باقى بکسر الف خوانند لانه مبتدأ به منقطع مما قبله.
یا أیها الذین آمنوا أطیعوا الله و رسوله فیما یدعوکم الى الجهاد، و لا تولوْا عنْه اى لا تعرضوا عنه و لا تخالفوه، وحد الکنایة لانه یعود الى الله، و قیل الى رسوله، لانه المنبئ عن الله، و قیل الى الله و رسوله و وحد لانه امر کل واحد امر الآخر، و قیل یعود الى الجهاد، و یحتمل انه لما لم یجز اطلاق لفظ التثنیة على الله وحده، لم یجز اجراء لفظ التثنیة علیه مع غیره بخلاف لفظ الجمع فانه لما جاز اطلاق لفظ الجمع علیه وحده تعظیما جاز اجراء لفظ الجمع علیه مع غیره. و لهذا نظائر فى القرآن. منها.
قوله: اذا دعاکم لما یحییکم احق ان ترضوه. و جاء التنکیر عن النبى فیمن ذکر مع غیره بلفظ التثنیة، و هو ان رجلا قام بین یدیه فقال: من اطاع الله و رسوله فقد رشد و من عصاهما فقد غوى، فقال بئس خطیب القوم انت، هلا قلت و من عصى الله و رسوله فقد غوى، و أنْتمْ تسْمعون یعنى امره و نهیه، و قیل القرآن و مواعظه.
و لا تکونوا کالذین قالوا سمعْنا و همْ لا یسْمعون الآیة. هم المنافقون و قیل هم المشرکون یسمعون بآذانهم فلا ینتفعون، فصاروا کمن لا یسمعون، و قیل هم الذین قالوا: قد سمعنا لو نشاء لقلنا مثل هذا.
قوله: إن شر الدواب عنْد الله الصم الْبکْم کل ما دب على الارض فهو دابة.
و لا یطلق على الانسان الا ذما. میگوید: این مشرکان و کافران هم چون چارپایاناند که حق نمىشنوند، یعنى بگوش مىشنوند و نمىپذیرند، و در عداوت و بغضا میکوشند. پس هم چون ایشاناند که حق نمىشنوند و در نمىیابند. ابن زید گفت: هم صم القلوب و بکمها و عمیها، دلهاشان کر و گنگ و کور است. آن گه این آیت برخواند: فإنها لا تعْمى الْأبْصار و لکنْ تعْمى الْقلوب التی فی الصدور، میگویند: در شأن نضر حارث آمده است این آیت. ابن عباس و عکرمه گفتند در شأن بنو عبد الدار بن قصى آمد: کانوا یقولون نحن صم بکم عما جاء به محمد فلا نسمعه و لا نجیبه فقتلوا جمیعا باحد، و کانوا اصحاب اللواء و لم یسلم منهم الا رجلان: مصعب بن عمیر و سویط بن حرمله.
و لوْ علم الله فیهمْ خیْرا لأسْمعهمْ اى لو علم الله فیهم صدقا و اسلاما و قبول موعظة و سعادة سبقت لهم، لا سمع قلوبهم و جعلهم ینتفعون بالسمع. و لکنه علم انه لا خیر فیهم و انهم ممن کتب علیهم الشقاء، فهم لا یومنون. خیر درین آیت سزاوارى آشنایى است. میگوید: ایشان سزاى آشنایى در ازل نبودند و حکم الله در ایشان بکفر رفت، لا جرم حق نشنیدند که الله ایشان را حق نشنوانید، چنان که آنجا گفت: و کانوا لا یسْتطیعون سمْعا و ما کانوا یسْتطیعون السمْع إنهمْ عن السمْع لمعْزولون ابن عباس گفت بنو عبد الدار گفتند: یا محمد احى لنا موتانا فیکلمونا و یخبرونا بصحة رسالتک و نعلم ان الله یبعث الموتى. گفتند پدران ما را زنده گردان تا با ما سخن گویند و خبر دهند از صحت رسالت و نبوت تو، و نیز بدانیم که الله مرده زنده کند. و بیان این آیت در آن است که گفت: و إذا تتْلى علیْهمْ آیاتنا بینات ما کان حجتهمْ إلا أنْ قالوا ائْتوا بآبائنا إنْ کنْتمْ صادقین. رب العالمین گفت: و لوْ أسْمعهمْ کلام الموتى بصحة نبوة محمد لتولوْا عن الایمان و همْ معْرضون، اى لم یقبلوا و لم یومنوا فلذلک لم افعل بهم مما سألوا نظیره: و إنْ یروْا کسْفا من السماء ساقطا یقولوا سحاب مرْکوم.